Hỏi cung bị can dưới 18 tuổi – Những khó khăn, vướng mắc và giải pháp khắc phục

Hỏi cung bị can là biện pháp điều tra trực diện với bị can nhằm phát hiện, thu thập và củng cố chứng cứ để làm rõ toàn bộ sự thật về hành vi phạm tội của bị can và những người đồng phạm cùng với những vấn đề khác phục vụ cho công tác điều tra, xử lý vụ án và phòng ngừa tội phạm. Trong đó, hoạt động hỏi cung bị can dưới 18 tuổi là một hoạt động điều tra khá khó khăn đối với cả người hỏi cung và bị can. Bởi lẽ, bị can dưới 18 tuổi đang ở độ tuổi có nhiều biến đổi phức tạp về tâm sinh lý và hành vi, đây là một trong những độ tuổi có lẽ phức tạp nhất trong cuộc đời mỗi con người. Chính vì vậy, để đảm bảo cho công tác hỏi cung bị can nói chung và hỏi cung bị can dưới 18 tuổi nói riêng đạt kết quả tốt, đạt hiệu quả yêu cầu về nghiệp vụ chính trị và pháp luật, người có thẩm quyền hỏi cung cần triệt để tôn trọng và bảo đảm thực hiện các nguyên tắc của Bộ luật tố tụng hình sự (BLTTHS) trong quá trình hỏi cung, nghiêm chỉnh tuân theo đường lối chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước, nghiêm cấm mọi hành vi bức cung, nhục hình.

Trên thực tiễn thi hành việc hỏi cung với bị can là người dưới 18 tuổi còn phát sinh nhiều khó khăn, hạn chế. Tác giả bài viết xin nêu ra thực trạng này để có những giải pháp hướng tới việc thực hiện hỏi cung đối với đối tượng người dưới 18 tuổi được đảm bảo, khách quan, hiệu quả hơn trong thời gian tới.

Thứ nhất, tại một số đơn vị, cơ quan tiến hành tố tụng còn tồn tại hiện tượng Điều tra viên, Kiểm sát viên (ĐTV, KSV) nhận thức không đúng, không đầy đủ về tầm quan trọng của việc tìm hiểu, nghiên cứu và sử dụng đặc điểm nhân thân bị can dưới 18 tuổi. Nhận thức của ĐTV về vai trò của việc nghiên cứu và sử dụng đặc điểm nhân thân của bị can dưới 18 tuổi còn lệch lạc như ít chú ý đến điều kiện sinh sống giáo dục, hoàn cảnh gia đình của bị can; việc hỏi cung được tiến hành một cách cứng nhắc, theo lối mòn như đối với bị can là người thành niên, đôi khi còn dùng nhiều từ ngữ khó hiểu, không phù hợp với trình độ nhận thức và lứa tuổi,…Những điều như vậy cần được loại bỏ sớm. Đó là đòi hỏi mang tính cấp thiết, bởi lẽ việc nhận thức không đúng đắn có thể dẫn đến việc hỏi cung thiếu khoa học, dẫn đến tình trạng bị can hoang mang, sợ sệt, không hợp tác khai báo và làm cho quá trình hỏi cung gặp nhiều khó khăn, thậm chí vi phạm pháp luật.

Thứ hai, một số ĐTV, KSV còn lơ là trong việc nghiên cứu hồ sơ tài liệu và các chiến thuật hỏi cung bị can nói chung và bị can dưới 18 tuổi nói riêng. Bởi lẽ tùy vào độ tuổi, trình độ nhận thức, đặc điểm nhân thân, tính chất mức độ điều kiện hoàn cảnh xảy ra hành vi phạm tội; tâm lý của từng bị can mà cán bộ hỏi cung phải vạch ra chiến thuật hỏi cung bị can khác nhau. Thực tế, còn có tình trạng cán bộ hỏi cung trước khi tiến hành hỏi cung bị can chưa xây dựng kế hoạch hỏi cung, chưa đề ra chiến thuật hỏi cung cụ thể nhằm tập trung làm rõ những mâu thuẫn, thiếu sót trong hồ sơ dẫn đến việc hỏi cung có phần bị động, thiếu tự tin khi hỏi cung, việc này ảnh hưởng đến chất lượng biên bản hỏi cung bị can, chưa đáp ứng mục đích và yêu cầu của việc hỏi cung bị can. Trong một số trường hợp, KSV khi tiến hành hỏi cung bị can thì nội dung hỏi cung còn sơ sài, qua loa hoặc mang tính chiếu lệ, nội dung các câu hỏi của KSV và câu trả lời của bị can nhiều khi trùng lặp với các câu hỏi của ĐTV và câu trả lời của bị can đã có trong hồ sơ vụ án. Nguyên nhân dẫn đến trình trạng này chủ yếu do KSV chưa nghiên cứu kỹ các tài liệu, chứng cứ được thu thập trong quá trình điều tra nên dẫn đến việc KSV chưa nắm chắc hết nội dung vụ án, tài liệu, chứng cứ đã được thu thập. Sự chủ quan không chuẩn bị trước này dẫn đến hệ quả tất yếu là khi tiến hành hỏi cung bị can dưới 18 tuổi không đạt hiệu quả hoặc xảy ra các sự cố về nghiệp vụ, ảnh hưởng nghiêm trọng tới kết quả của toàn bộ quá trình điều tra và giải quyết vụ án hình sự.

Thứ ba, tại một số địa phương điều kiện cơ sở vật chất, trang thiết bị phục vụ cho công tác hỏi cung còn nhiều thiếu thốn. Hiện nay, việc áp dụng công nghệ thông tin và các trang thiết bị hiện đại vào hoạt động hỏi cung bị can dưới 18 tuổi còn nhiều hạn chế. Đặc biệt, việc bố trí phòng hỏi cung bị can tại nhiều nơi chưa đạt yêu cầu, chưa đáp ứng tiêu chuẩn phục vụ cho những người tiến hành tố tụng nhằm tác động tâm lý đối với bị can dưới 18 tuổi.

Thứ tư, việc áp dụng chiến thuật hỏi cung bị can dưới 18 tuổi hiện nay không có sự đồng bộ giữa các CQĐT do chưa có quy chuẩn chuyên nghiệp đào tạo chiến thuật này một cách phổ quát chung. Đa phần việc áp dụng chiến thuật hỏi cung bị can dưới 18 tuổi diễn ra rất cảm tính, nhiều ĐTV còn bộc lộ yếu kém trong kinh nghiệm hỏi cung và kỹ năng giải quyết vấn đề, chưa thiết lập được sự tiếp xúc tâm lý thuận chiều trong quá trình hỏi cung bị can, sử dụng chứng cứ không đúng thời điểm, sử dụng các chiến thuật hỏi cung không phù hợp với tâm lý và đặc điểm nhân thân của bị can đưới 18 tuổi… Thời điểm áp dụng các chiến thuật hỏi cung bị can dưới 18 tuổi chưa thực sự hợp lý. Nhiều ĐTV chưa có sự nghiên cứu kỹ lưỡng về kế hoạch hỏi cung và sắp xếp hợp lý các thời điểm áp dụng chiến thuật hỏi cung dẫn đến chất lượng hỏi cung không hiệu quả, kết quả của việc hỏi cung không phục vụ hoặc phục vụ rất ít cho quá trình điều tra.

Thứ năm, trước khi tiến hành hỏi cung bị can, ĐTV, KSV chưa phối hợp tốt với người bào chữa, người đại diện của bị can trong việc thông báo thời gian và địa điểm tiến hành hỏi cung nên dẫn đến trong một số trường hợp người bào chữa, người đại diện của bị can vắng mặt không lý do và cũng không thực hiện việc thông báo vắng mặt cho ĐTV, KSV, điều này làm ảnh hưởng đến việc hỏi cung, một số trường hợp phải hoãn việc hỏi cung bị can do thiếu người tham gia tố tụng.

Có thể chỉ ra nguyên nhân của những khó khăn, vướng mắc trên như sau:

Thứ nhất, trình độ năng lực nhận thức của một bộ phận không nhỏ ĐTV trong các Cơ quan điều tra (CQĐT), KSV trong Viện kiểm sát (VKS) chưa đáp ứng được yêu cầu của hoạt động hỏi cung bị can. Công tác đào tạo, tập huấn nâng cao hiểu biết pháp luật, chuyên môn nghiệp vụ hỏi cung bị can dưới 18 tuổi chưa được tiến hành thường xuyên, hiệu quả.

Thứ hai, cơ sở vật chất phục vụ cho việc hỏi cung bị can mặc dù đã được quan tâm đầu tư trong thời gian qua nhưng còn thiếu, chưa đồng bộ. Nhiều cán bộ, người tiến hành tố tụng chưa có nhận thức đúng đắn về vai trò và tầm quan trọng của việc chuẩn bị các hoạt động cần thiết nhằm nghiên cứu và sử dụng đặc điểm nhân thân tác động tâm lý để có thể lựa chọn và áp dụng chiến thuật hỏi cung bị can dưới 18 tuổi phù hợp.

Thứ ba, lãnh đạo CQĐT chưa thực sự quan tâm đầu tư đúng mức cho hoạt động hỏi cung bị can dưới 18 tuổi, công tác chỉ huy, đôn đốc, tổng kết, đánh giá về hoạt động hỏi cung bị can dưới 18 tuổi chưa được tiến hành một cách thường xuyên, liên tục.

Thứ tư, hiện tượng quá tải hiện nay cũng là một trong những nguyên nhân chủ quan dẫn đến tình trạng kém hiệu quả của việc hỏi cung bị can dưới 18 tuổi. Đội ngũ cán bộ trực tiếp tiến hành điều tra các vụ án còn mỏng, nhiều ĐTV còn trẻ chưa có kinh nghiệm thực thi trong điều tra tội phạm cũng như hỏi cung bị can dưới 18 tuổi. Trong những năm gần đây, sự gia tăng đáng lo ngại của tình hình tội phạm đã khiến cho số lượng án mà mỗi ĐTV phải thường xuyên giải quyết luôn ở mức cao độ chưa từng có. Đối với những vụ án không quá phức tạp thì việc nghiên cứu hồ sơ vụ án, đặc điểm nhân thân, hoàn cảnh gia đình bị can chuẩn bị cho hỏi cung bị can không mất quá nhiều thời gian, ĐTV có thể hoạch định kế hoạch hỏi cung ngay trong đầu và có thể tiến hành hỏi cung ngay. Tuy nhiên, đối với những vụ án phức tạp, có đối tượng là người dưới 18 tuổi thì việc đấu tranh lấy lời khai là một thực tế không mấy dễ dàng. Để đảm bảo cho việc hỏi cung diễn ra thuận lợi, đảm bảo bị can thành thật khai nhận hành vi phạm tội của mình thì đòi hỏi ĐTV phải có sự chuẩn bị kỹ lưỡng về kế hoạch hỏi cung và mặt tâm lý khi tham gia hỏi cung, cùng với đó đòi hỏi phải có sự chuẩn bị chu đáo về mặt tinh thần, vật chất, kế hoạch hỏi cung thì ĐTV mới có thể buộc tội bị can thành thật khai nhận hành vi phạm tội của mình. Những áp lực quá lớn của tình trạng quá tải án đã và đang tác động tiêu cực đến hiệu quả của hoạt động hỏi cung bị can dưới 18 tuổi và cần sớm loại trừ trong thời gian tới.

Nhằm khắc phục những khó khăn trên, giúp nâng cao hiệu quả của hoạt động hỏi cung bị can dưới 18 tuổi trên thực tế, tác giả xin đưa ra một số giải pháp sau:

Thứ nhất, nâng cao trình độ nghiệp vụ kinh nghiệm điều tra cho lực lượng ĐTV, nghiệp vụ cho KSV khi tham gia hỏi cung cùng ĐTV. Chỉ khi có nhận thức đầy đủ tầm quan trọng của biện pháp hỏi cung bị can dưới 18 tuổi mới mang lại một kết quả điều tra chính xác, khách quan và toàn diện. Ngay sau khi khởi tố bị can dưới 18 tuổi, ĐTV cần tập trung tiến hành ngay việc hỏi cung bị can như một nhiệm vụ trọng tâm của quá trình điều tra, phối hợp chặt chẽ với KSV, tránh tư tưởng coi thường biện pháp này mà làm qua loa, đại khái dẫn đến thiếu sót, bỏ lọt tội phạm. Khi tiếp nhận hổ sơ các vụ án, CQĐT cần nghiên cứu kỹ hồ sơ, khẩn trương tiến hành hỏi cung bị can dưới 18 tuổi một cách đầy đủ, tỉ mỉ, chi tiết để có cơ sở kiểm tra, đánh giá kết quả trước đây cũng như mở rộng diện củng cố chứng cứ, cần làm tốt công tác hỏi cung bị can dưới 18 tuổi ngay từ đầu để tạo điều kiện cho việc thu thập, củng cố chứng cứ sau này.

Thứ hai, nâng cao hiệu quả của giai đoạn tiếp xúc tâm lý. Để thiết lập lập sự tiếp xúc về tâm lý giữa ĐTV, KSV và bị can dưới 18 tuổi, ĐTV cần phải xây dựng nội dung thật chi tiết cho sự tiếp xúc đó trong bản kế hoạch hỏi cung và chuẩn bị những điều kiện thực tiễn thuận lợi cho sự tiếp xúc đó. Trao đổi cùng với KSV những nội dung chuẩn bị bao gồm: xác định mục đích và yêu cầu cụ thể của sự tiếp xúc, chuẩn bị nội dung tiếp xúc, lựa chọn biện pháp thực hiện nội dung tiếp xúc trên cơ sở nghiên cứu các tài liệu thu thập được về hành vi phạm tội của bị can dưới 18 tuổi, đặc điểm nhân thân của bị can dưới 18 tuổi và lựa chọn thời gian, địa điểm tiếp xúc thuận lợi.

Cụ thể, trước khi hỏi cung ĐTV cần giải thích mục đích của cuộc hỏi cung nếu xét thấy cần thiết, vị trí tố tụng của bị can và quan điểm làm việc của ĐTV. ĐTV có thể hỏi bị can về hoàn cảnh gia đình, cuộc sống công việc. Chính những lời nói giao tiếp này đã tạo ra không khí bình thường có sự tôn trọng hiểu biết lẫn nhau giữa hai bên. Trường hợp bị can lần đầu phạm tội và có thái độ đau khổ, hổ thẹn, lương tâm cắn rứt. ĐTV phải có thái độ và hành vi ứng xử làm sao để bị can thấy ĐTV như một người biết cảm thông chia sẻ cùng bị can và chỉ có một mong muốn duy nhất đó là làm rõ sự thật vụ án. Trường hợp bị can từ chối khai báo, khai báo gian dối hoặc những bị can đã có tiền sự, tiền án thì việc thiết lập sự tiếp xúc tâm lý thuận chiều sẽ gặp khó khăn. Trong trường hợp này, ĐTV phải tạo cảm giác cho bị can rằng nếu cứ tiếp tục ngoan cố, không khai báo hoặc khai báo gian dối không những không cản trở được ĐTV làm rõ vụ án mà còn đẩy chính bị can vào những tình huống bất lợi. Đây chính là bước đầu tiên để thiết lập được sự tiếp xúc tâm lý thuận chiều giữa ĐTV và bị can dưới 18 tuổi, kích thích và tác động đến bị can ý nghĩ thành khẩn khai báo.

Thứ ba, ĐTV, KSV cần biết vận dụng khéo léo, linh hoạt, sáng tạo các chiến thuật hỏi cung bị can kết hợp với việc giáo dục thuyết phục bị can dưới 18 tuổi thành khẩn khai báo. Tùy vào từng tình huống cụ thể mà ĐTV, KSV lựa chọn sử dụng chiến thuật hỏi cung bị can sao cho phù hợp. Trên thực tế, trong quá trình hỏi cung bị can dưới 18 tuổi sẽ không có tình huống nào giống tình huống nào, vì vậy ĐTV, KSV không nên rập khuôn máy móc mà cần có sự linh hoạt, tùy cơ ứng biến trước các tình huống xảy ra trong quá trình hỏi cung bị can. Trong toàn bộ quá trình hỏi cung bị can, ĐTV, KSV cần phải chú ý đến việc giáo dục thuyết phục bị can. Đây là việc làm cần thiết mang tính nhân văn được tiến hành xuyên suốt cuộc hỏi cung nhằm khơi dậy trong bị can bản chất lương thiện tiềm ẩn của con người, mặc dù hành vi của bị can có dã man đến đâu. Để thực hiện tốt thủ thuật này, ĐTV, KSV cần phải có kế hoạch chuẩn bị nội dung cụ thể từ trước đảm bảo tính chủ động và liên tục. ĐTV có thể sử dụng những người thân trong gia đình hay bạn bè của bị can thông qua viết thư, gửi quà, gặp gỡ trực tiếp để tác động tới bị can theo kế hoạch đã đề ra nhằm cảm hóa, giáo dục và thuyết phục bị can thành khẩn khai báo. Việc giáo dục thuyết phục bị can thành khẩn khai báo cần được tiến hành thường xuyên liên tục trong quá trình hỏi cung bị can và được áp dụng trong mối liên hệ chặt chẽ với việc vận dụng những thủ thuật hỏi cung khác.

Thứ tư, tăng cường số lượng ĐTV, đặc biệt cần bố trí, bổ sung một cách hợp lý một số ĐTV chuyên làm công tác điều tra tội phạm cũng như công tác hỏi cung bị can dưới 18 tuổi. Để đáp ứng nhu cầu thực tế, CQĐT cũng cần có kế hoạch tăng cường ĐTV, nhất là các cán bộ có kinh nghiệm lâu năm trong điều tra tội phạm để giảm bớt áp lực công việc cho đội ngũ hiện tại.

Thứ năm, cần tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị hiện đại phục vụ công tác hỏi cung bị can dưới 18 tuổi. CQĐT cần quan tâm đầu tư nhiều hơn nữa đến cơ sở vật chất, trang thiết bị phục vụ cho công tác hỏi cung bị can nhằm đạt được hiệu quả cao nhất. Cụ thể, cần phải xây dựng mới, mở rộng trụ sở CQĐT tạo điều kiện làm việc thuận lợi cho các ĐTV. Đặc biệt, cần xây dựng hệ thống nhà tạm giam, tạm giữ hiện đại, phục vụ tốt cho công tác hỏi cung bị can, cần có phòng hỏi cung riêng đối với bị can dưới 18 tuổi các phòng hỏi cung cần được bố trí hợp lý, rộng rãi, thoáng mát, trang thiết bị phải đầy đủ và cần thiết cho việc hỏi cung. Chú ý bố trí các phương tiện hiện đại phục vụ công tác hỏi cung bị can dưới 18 tuổi như camera, máy ghi âm,… để ghi lại quá trình hỏi cung và theo dõi, giám sát diễn biến tư tưởng của bị can trong quá trình khai báo. Bên cạnh đầu tư cơ sở hạ tầng trang thiết bị cần thiết, lãnh đạo CQĐT, VKS cũng cần thường xuyên quan tâm đến đội ngũ ĐTV, KSV như bồi dưỡng khi họ làm việc ngoại giờ, chi phí đi lại, trang thiết bị phương tiện cho cán bộ khi đến nhà tạm giam, tạm giữ để hỏi cung. Điều này có tác dụng động viên khích lệ tinh thần làm việc của ĐTV, KSV từ đó nâng cao hiệu quả chất lượng của công cuộc hỏi cung bị can dưới 18 tuổi.

Thứ sáu, CQĐT, VKS trong các cuộc họp giao ban liên ngành cần đưa nội dung rút kinh nghiệm trong công tác hỏi cung. Để khắc phục những hạn chế mà hỏi cung bị can chưa làm được và phát huy những mặt tích cực đã đạt được, phương thức hiệu quả nhất là những bài học kinh nghiệm cùng với nguyên nhân của nó cần được phổ biến đến đội ngũ ĐTV, KSV trong liên ngành. Chỉ khi đó, những thiếu sót trong quá trình hỏi cung bị can mới kịp thời được khắc phục và sửa đổi một cách chặt chẽ, hiệu quả hơn.

Thứ bảy, cần nâng cao hơn nữa vai trò của người bào chữa trong cả giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử. Theo quan điểm của tác giả, cần quy định người bào chữa cho người bị bắt, giữ, bị can, bị cáo là người dưới 18 tuổi là quy định bắt buộc, kể cả trong trường hợp họ từ chối, vì theo quy định của Điều 77 BLTTHS thì người dưới 18 tuổi có quyền từ chối người bào chữa và trong trường hợp này cơ quan tiến hành tố tụng phải đồng ý và lập biên bản về việc từ chối. Quy định này sẽ dễ dẫn đến việc bị người tiến hành tố tụng lạm dụng vì không muốn có người bào chữa tham gia mà hướng người dưới 18 tuổi từ chối người bào chữa, việc này ảnh hưởng rất nhiều đến quyền của người dưới 18 tuổi. Do đó người bào chữa phải được tham gia bắt buộc vào quá trình tố tụng, hỏi cung. Chỉ khi nào có sự hiện diện của người bào chữa, bị can mới có nghĩa vụ trả lời các câu hỏi của CQĐT. Ở những nước phát triển, một người dù có bị CQĐT bắt tới trụ sở nhưng vẫn có quyền giữ im lặng tới khi luật sư của mình có mặt. Họ nhận thức đầy đủ rằng mọi lời khai của họ đều trở thành chứng cứ trước tòa. Hầu như mỗi cá nhân đều có một người bào chữa riêng bởi lẽ chỉ có người bào chữa mới là người nắm vững các quy định của pháp luật để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ. Ở nước ta, tuy điều kiện vật chất chưa cho phép mỗi cá nhân có người bào chữa riêng nhưng cũng cần có thêm các quy định cụ thể về việc bị can có quyền giữ im lặng tới khi người bào chữa hợp pháp của họ có mặt, cho dù họ chủ động yêu cầu hoặc do cơ quan tiến hành tố tụng bố trí cho họ. Hay nói cách khác, ĐTV chỉ được phép tiến hành lấy lời khai của bị can trước sự chứng kiến của cả KSV và người bào chữa. Để đảm bảo hơn nữa quyền con người của bị can, mở rộng tính tranh tụng tạo ra sự đột phá trong giai đoạn điều tra, chúng ta nên quy định bổ sung việc tham gia bắt buộc của người bào chữa trong cả hai thời điểm: thời điểm tiến hành lấy lời khai đầu tiên sau khởi tố bị can và thời điểm bị can nhận tội. Mọi lời khai của bị can trong hai thời điểm nói trên nếu không có sự hiện diện của người bào chữa thì không được công nhận là chứng cứ. Vì thế, nếu trong qua trình hỏi cung có sự hiện diện của người bào chữa thì việc ĐTV áp dụng các biện pháp hỏi cung trái pháp luật sẽ không thể phát sinh hoặc sẽ được ngăn chặn một cách kịp thời.

Thứ tám, tăng cường mối quan hệ phối hợp giữa CQĐT và VKS trong quá trình giải quyết vụ án hình sự nói chung và hoạt động hỏi cung bị can dưới 18 tuổi nói riêng là yêu cầu khách quan, đảm bảo việc xử lý đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Việc tăng cường mối quan hệ phối hợp giữa các cơ quan trước hết phải dựa trên cơ sở chức năng nhiệm vụ của mỗi cơ quan theo quy định luật định, nhằm đảm bảo việc áp dụng pháp luật được nghiêm chỉnh và thống nhất.

VKS có vai trò kiểm tra việc tuân theo pháp luật trong hoạt động hỏi cung của CQĐT nhằm bảo đảm hoạt động này tuân thủ các quy định của BLTTHS. Tuy nhiên trên thực tế cho thấy đôi khi mối quan hệ phối hợp giữa CQĐT và VKS không được đảm bảo thường xuyên, có lúc chưa thật sự chặt chẽ, đây là một trong những nguyên nhân dẫn đến những vi phạm pháp luật của ĐTV nói trên. Do đó, để đảm bảo thực hiện tốt hoạt động hỏi cung bị can nói chung và hỏi cung bị can dưới 18 tuổi nói riêng tránh bỏ lọt tội phạm, tránh làm oan người vô tội, cần phải tăng cường hơn nữa mối quan hệ phối hợp giữa CQĐT và VKS.

                                                     Tác giả: Nguyễn Viết Tâm, Vũ Trí Dũng